गाउँको दूरदराजदेखि काठमाडौंको सिंहदरबारसम्म

मानव जीवनको सबैभन्दा गहिरो द्वन्द्व इच्छा र शान्तिबीचको हो। इच्छाहरू मानिसलाई अघि बढाउने ऊर्जा दिन्छन्, तर यही इच्छाले उसलाई दास पनि बनाउँछ। जब इच्छा असंयमित हुन्छ, त्यसले तृष्णाको रूप लिन्छ, जसले चेतनालाई बाँधेर मानिसलाई अधुरो र असन्तुष्ट बनाइदिन्छ। यसैले तृष्णाबाट मुक्ति पाउनु चेतनाको वास्तविक जागरणतर्फको यात्रा हो—एक यस्तो यात्रा जसले आत्मसन्तोष, विवेक, करुणा र मुक्तिको उज्यालोमा मानिसलाई पुर्‍याउँछ।

तृष्णा सामान्य चाहनाभन्दा भिन्न छ। चाहना जीवन धान्न आवश्यक हो—भोजन, वासस्थान, शिक्षा, स्वास्थ्य जस्ता आधारभूत आवश्यकता बिना मानिस बाँच्न सक्दैन। तर जब चाहनाले सीमा नाघ्छ, अस्वाभाविक लोभ र स्वार्थमा परिणत हुन्छ, त्यतिबेला त्यो तृष्णा बन्छ।

तृष्णाले तीन प्रकारको पीडा ल्याउँछः मानसिक पीडा – कहिल्यै नपुग्ने असन्तोष। सामाजिक पीडा – प्रतिस्पर्धा, ईर्ष्या र द्वन्द्व। आध्यात्मिक पीडा – आत्मविस्मृति र वास्तविक लक्ष्यबाट विचलन।

बुद्धले तृष्णालाई “दुःखको मूल” भनेका छन्। उपनिषद् भन्छन् – “अभिलाषा त्यागेपछि मात्र आत्मा आनन्दमा विश्राम गर्छ।” यसबाट स्पष्ट हुन्छ, तृष्णा व्यक्तिगत मात्र होइन, समाज र सभ्यताको रोग हो।

गौतम बुद्धले “आर्य सत्य” को दोस्रो सूत्रमै तृष्णालाई दुःखको कारण ठहर गरे। तृष्णा जन्मिन्छ—इन्द्रिय सुखप्रति आसक्तिबाट। यसको अन्त्य (निरोध) नै निर्वाण हो। अष्टाङ्गिक मार्ग (सम्यक दृष्टि, सम्यक आचरण, सम्यक ध्यान आदि) नै तृष्णा–मुक्तिको उपाय हो। भगवद्गीता भन्छ – “कामनाबाट क्रोध, क्रोधबाट मोह, मोहबाट स्मृतिभ्रंश, स्मृतिभ्रंशबाट बुद्धिनाश, र अन्ततः विनाश”। यहाँ तृष्णा विनाशको शृङ्खलाको आरम्भ हो। गीता अनुसार, इच्छालाई नियन्त्रण गरेर कर्मयोगमा स्थिर हुनु नै आत्मदृष्टिको मार्ग हो। उपनिषद्ले आत्मज्ञानलाई तृष्णा–नाशको उपाय देखाउँछन्। आत्मा अमर, शुद्ध र आनन्दमय छ; तृष्णा भने शरीर र इन्द्रियसँग जोडिएको क्षणिक भोग हो। जब मानिस आफ्नो वास्तविक आत्मस्वरूपमा जागृत हुन्छ, तृष्णा आफैं गल्छ। महाभारत, रामायण र बुद्धका जीवनका उदाहरणहरूले यही सत्य देखाउँछन्। भगवान श्रीरामले राजपाटको मोह त्याग गरेर वनवास स्वीकार गरे र मर्यादा पुरुषोत्तमको रूपमा प्रतिष्ठित भए। अर्जुनले सेनाको मोह छोडेर श्रीकृष्णलाई चयन गरे, जसले युद्धको नैतिक र आध्यात्मिक परिणाम सुनिश्चित गर्यो। सिद्धार्थले संसारिक मोहको त्याग गरे र बुद्धत्व प्राप्त गरे। आधुनिक कालका महात्मा गांधी, मदर टेरेसा जस्ता व्यक्तित्वहरूले आफ्नो व्यक्तिगत सुख र स्वार्थ त्यागेर मानवताका लागि जीवन समर्पित गरे।

ग्रीक चिन्तक एपिक्युरसले पनि सीमित इच्छाको पक्षमा जोड दिएका थिए—“साँचो सुख चाहना घटाउँदा प्राप्त हुन्छ।” स्टोइक दार्शनिकहरूले भने बाह्य वासनाबाट अलग भई आत्मनियन्त्रणमा नै जीवनको शान्ति देखे। फ्रेडरिक नित्शेले आधुनिक समाजलाई ‘अनियन्त्रित तृष्णाको दास’ भने। उनले चेतनाको जागरणलाई इच्छाको मृत्यु नभई, इच्छालाई रूपान्तरण गर्ने कला ठाने। यसले देखाउँछ—पश्चिममा पनि इच्छासँगको द्वन्द्व जीवनदर्शनको मूल विषय थियो।

आध्यात्मिक दृष्टिले, इच्छारहित जीवन चेतनाको स्वच्छता र उज्यालो सुनिश्चित गर्ने माध्यम हो। प्रत्येक इच्छा एक प्रकारको मानसिक ढाँचा हो, जसले चेतनालाई निश्चित सीमा भित्र बाँध्छ। जब यी बन्धनहरू हटाइन्छन्, चेतना स्वतन्त्र हुन्छ। स्वतन्त्र चेतनाले न केवल व्यक्तिको आत्म–विकास सम्भव बनाउँछ, तर त्यसले समाज र राष्ट्रको हितमा पनि क्रियाशील योगदान पुर्याउँछ। यही कारणले महाभारत र भगवद्गीतामा इच्छारहित कर्म र स्वार्थविहीनता महत्वपूर्ण तत्वका रूपमा राखिएका छन्।

नेपालजस्तो सामाजिक र राजनीतिक द्वन्द्वले भरिएको परिवेशमा इच्छारहित चेतनाको अभ्यास अझै महत्त्वपूर्ण हुन्छ। युवा पुस्ताले केवल व्यक्तिगत लाभको खोजमा ध्यान केन्द्रित गर्दा सामाजिक उत्तरदायित्व र नैतिकता पछाडि पर्छ। तर जब चेतनाले इच्छा–मुक्तता पाउँछ, तब न्याय, पारदर्शिता र सत्यको मार्ग स्वतः उद्घाटित हुन्छ। वर्तमान सन्दर्भमा, जहाँ डिजिटल प्रविधि र सामाजिक मिडियाले चेतनामा प्रभाव पार्छ, इच्छारहित दृष्टिकोणले मात्र भ्रम, द्वन्द्व र असमानताको सामना गर्न सक्षम बनाउँछ।

इच्छारहित जीवनको अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष आत्म–समीक्षा हो। जब व्यक्तिले आफ्नो उद्देश्य, भावना र क्रियाहरूको निरन्तर मूल्याङ्कन गर्छ, तब उसले अहंकार, स्वार्थ र क्षणिक आवेगलाई चिन्ने क्षमता विकास गर्छ। यस प्रकारको आत्म–समीक्षा चेतनामा प्रकाश थप्छ र अन्तर्मनलाई सन्तुलित बनाउँछ। यसले निर्णय, व्यवहार र सामाजिक अन्तरक्रियामा स्पष्टता र नैतिकता सुनिश्चित गर्छ।

आजको युगमा स्वार्थ, लोभ र ईर्ष्याले मानिसको अन्तरात्मा नै क्षीण बनाउँदै लगेको छ। व्यक्तिको सोचाइदेखि लिएर राष्ट्रको नीतिसम्म स्वार्थको प्रभाव देखिन्छ। हरेक निर्णय, सम्बन्ध र व्यवहारमा आत्मकेन्द्रित प्रवृत्तिले स्थान लिएको छ। जसका कारण समाजमा सहयोगभन्दा प्रतिस्पर्धा, करुणाभन्दा घृणा र समर्पणभन्दा स्वार्थ बढेको छ। स्वार्थले मानिसलाई कठोर, संवेदनहीन र विवेकहीन बनाउँछ। यस्तो वातावरणमा आत्मिक शान्ति त के, सामाजिक सद्भाव पनि सम्भव हुँदैन। जबसम्म हामीले स्वार्थ त्याग गर्ने संस्कार विकास गर्न सक्दैनौँ, तबसम्म न त साँचो मित्रता सम्भव हुन्छ, न त स्थायी शान्ति। यसैले, शान्तिको बाटो स्वार्थमुक्त हृदयबाट मात्रै सुरु हुन्छ।जब मानिस स्वार्थ त्याग गर्छ, तब उसको दृष्टिकोण व्यापक हुन्छ। उसले आफूभन्दा अरूको पीडा, भावना र अधिकार बुझ्न थाल्छ। त्याग र समर्पणबाट जन्मिने यही चेतना नै शान्तिको पहिलो फूल हो। परिवारमा स्वार्थभन्दा प्रेम, माया र समर्पण हावी भएमा त्यहाँ कलह होइन, मेलमिलाप हुन्छ। राष्ट्रमा नेताहरूले व्यक्तिगत लाभको सट्टा जनताको हितलाई प्राथमिकता दिए भने राजनीतिक स्थायित्व र समृद्धि सम्भव हुन्छ।

मानव जीवनको यात्रा अनन्त इच्छाहरू र तिनका परिणामहरूले भरिएको हुन्छ। हरेक मानिसको मन आफ्नो स्वार्थ, इच्छा र आत्मकेंद्रित आकांक्षामा केन्द्रित हुन्छ। जबसम्म आत्मकेंद्रित इच्छा हाम्रो चेतनामा वास गर्छ, तबसम्म हामी जीवनका वास्तविक अर्थ, आन्तरिक शान्ति र सन्तोषबाट टाढा रहन्छौं। स्वार्थ, अहंकार र व्यक्तिगत चाहनाले चेतनालाई गम्भीर अन्धकारमा डुबाउँछन्। यस अन्धकारबाट मुक्त हुनु भनेको जीवनको सबैभन्दा ठूलो आध्यात्मिक उपलब्धि हो।

स्वार्थ र आत्मकेंद्रित इच्छाले सम्बन्ध, समाज र विश्वमा असमानता र द्वन्द्व उत्पन्न गर्छ। गीता अनुसार, जब मानिस आफ्नो इच्छा र स्वार्थको सिकार हुन्छ, तब उसको कर्म अनियमित, मन अशान्त र जीवन अस्थिर हुन्छ। अर्जुन जस्तो वीर योद्धा पनि जब आफ्नो व्यक्तिगत मोह र स्वार्थमा फस्छ, तब युद्धभूमिमा नै द्वन्द्व र भ्रमको सामना गर्न बाध्य हुन्छ। श्रीकृष्णले अर्जुनलाई उपदेश दिए—“मनको अन्धकार हटाएर चेतनाको प्रकाश फुलाउँ।” यही आध्यात्मिक शिक्षा आजका आधुनिक मानिसका लागि पनि समान रूपमा प्रासंगिक छ।

जहाँ आत्मकेंद्रित इच्छा हराउँछ, त्यहाँ चेतनाको उज्यालो फुल्छ। यो उज्यालो केवल व्यक्तिगत आनन्द वा आत्मसंतुष्टिको संकेत मात्र होइन, आन्तरिक चेतनाको वास्तविक प्रकाश हो। जब मनमा मोह, लोभ, क्रोध र अहंकारको अन्धकार हट्छ, तब प्रेम, करुणा, दया र सहिष्णुता स्वाभाविक रूपमा प्रकट हुन्छ। रामायणमा लक्ष्मणले केवल रामको आदेश पालना मात्र गर्दैनन्; उनी रामको भावनात्मक अवस्था, उद्देश्य र सामाजिक हितको बारेमा पनि संवेदनशील हुन्छन्। यही संवेदनशीलता र आत्मत्यागले चेतनामा उज्यालो ल्याउँछ र सम्बन्धहरू स्थायी, सुमधुर र सकारात्मक बनाउँछ।

आत्मकेंद्रित इच्छाको अन्त्यका लागि आत्मनिरीक्षण, ध्यान र संयम आवश्यक छ। जब मानिस आफ्नो मनको अन्धकार—स्वार्थ, ईर्ष्या, क्रोध, मोह—लाई चिनेर नियन्त्रण गर्छ, तब मात्र चेतनामा उज्यालो फुल्न पाउँछ। योग, प्राणायाम, ध्यान र सकारात्मक मानसिक अभ्यास यस मार्गका अटुट साधन हुन्। यी अभ्यासहरूले मनको चञ्चलता, भावनात्मक द्वन्द्व र स्वार्थप्रवृत्तिलाई शान्त पार्छन्, जसले चेतनालाई स्पष्ट र स्थिर बनाउँछ।

स्वामी विवेकानन्दले स्पष्ट भनेका छन्—“मनको स्वामित्व नै मानिसको वास्तविक शक्ति हो।” जब मानिस आफ्नो इच्छालाई नियन्त्रण गर्छ, तब ऊ केवल भौतिक उपलब्धि वा बाह्य सफलतामा केन्द्रित रहँदैन; ऊ मानसिक स्पष्टता, आध्यात्मिक स्थिरता र चेतनाको प्रकाशमा प्रवेश गर्छ। यही चेतना मात्र व्यक्ति होइन, समाज र मानव सम्बन्धमा पनि स्थिरता, सहयोग र सामंजस्य ल्याउँछ।

पौराणिक दृष्टान्तहरूले पनि यही सत्य पुष्टि गर्छ। महाभारतमा दुर्योधनको अत्यधिक स्वार्थ र अहंकारले उसको विनाश सुनिश्चित गर्यो। यदि उसले आफ्नो आत्मकेंद्रित इच्छा परित्याग गरेको भए, युद्धपूर्वक संघर्ष र विनाशबाट बच्ने सम्भावना थियो। यसले देखाउँछ—स्वार्थको अन्त्य केवल व्यक्तिगत जीवनका लागि होइन, सामाजिक र नैतिक स्थिरताका लागि पनि अनिवार्य छ।

जहाँ चेतनाको उज्यालो फुल्छ, त्यहाँ जीवन उद्देश्यपूर्ण, सुखद र सार्थक हुन्छ। आत्मकेंद्रित इच्छा हटाइएपछि, मानिसले जीवनलाई मात्र आफ्नो होइन, अरूका भलो र सामाजिक हितका लागि पनि प्रयोग गर्न थाल्छ। यही चेतना कर्मयोगको आधार हो—जहाँ कर्म केवल व्यक्तिगत स्वार्थका लागि होइन, समाज र परमात्माको हितका लागि हुन्छ।

स्वार्थविहीन चेतनामा दया, करुणा, सहिष्णुता र प्रेम स्वाभाविक रूपमा विकसित हुन्छ। मानिस अरूको पीडा महसुस गर्न सक्षम हुन्छ, अरूको सफलतामा आनन्द पाउँछ र नकारात्मक भावनालाई हटाएर जीवनलाई सकारात्मक बनाउँछ। यही मानसिक र आध्यात्मिक स्थिरताले जीवनमा असफलता, द्वेष र तनावलाई न्यून गर्छ।

मनको स्थिरता र स्वार्थत्यागको अभ्यास जीवनको दैनिक संघर्षमा पनि मार्गदर्शन गर्छ। जब मानिस आफ्नो आत्मकेंद्रित इच्छालाई नियन्त्रण गर्छ, तब ऊ निर्णय, सम्बन्ध, संघर्ष समाधान र सामाजिक कार्यमा स्पष्टता, धैर्य र समझदारी देखाउँछ। यही दृष्टिकोणले जीवनमा स्थायी शान्ति, चेतनाको उज्यालो र व्यक्तिगत तथा सामाजिक सफलता सुनिश्चित गर्छ।

जहाँ स्वार्थ र आत्मकेंद्रित इच्छा हराउँछ, त्यहाँ मात्र चेतनाको उज्यालो फुल्छ। संसारिक मोह, लोभ, अहंकार र व्यक्तिगत स्वार्थले मानिसको मन र चेतनालाई अन्धकारमय बनाउँछ। जस्तो कि कुकुरले आफ्नो रोटीको टुक्रा समातेर अन्य कुकुरहरूको डरमा थकित भएर त्याग गर्नुपर्छ, त्यसैगरी मानिसले आफ्नो आत्मकेंद्रित इच्छा त्याग नगरेसम्म मानसिक र आध्यात्मिक शान्ति प्राप्त गर्न सक्दैन। त्यागले मात्र चेतनामा प्रकाश ल्याउँछ, प्रेम, करुणा र निस्वार्थ भावनाको विकास गर्छ।

त्याग केवल भौतिक वस्तुमा सीमित छैन। समय, श्रम, भावना र व्यक्तिगत सुखको त्यागले मात्र चेतनालाई उज्यालो बनाउँछ। जब आत्मकेंद्रित इच्छा हराउँछ, तब मन स्थिर, संवेदनशील र सजग हुन्छ। यस अवस्थाले मात्र व्यक्ति आफ्ना कर्म र निर्णयमा स्पष्टता, जीवनमा सन्तुलन र समाजमा शान्ति ल्याउन सक्षम हुन्छ। त्यागले व्यक्तिगत जीवनमा प्रेम, सहिष्णुता र समझदारी विकास गर्छ भने सामाजिक जीवनमा समन्वय, सम्मान र सहयोगको वातावरण सिर्जना गर्छ।

जहाँ आत्मकेंद्रित इच्छा र स्वार्थ हराउँछ, त्यहाँ चेतना मुक्त, उज्यालो र द्रढ बन्छ। चेतनाको उज्यालोले केवल आन्तरिक शान्ति प्रदान गर्दैन, सामाजिक, नैतिक र आध्यात्मिक जीवनमा पनि मार्गदर्शन गर्दछ। यही कारणले धार्मिक ग्रन्थ, महापुरुषको जीवन र इतिहासले स्पष्ट देखाउँछन्—त्यागले चेतनामा प्रकाश ल्याउँछ, र जहाँ चेतनाको प्रकाश फुल्छ, त्यहाँ शान्ति, आनन्द र सृष्टिको कल्याण निश्चित हुन्छ।

तृष्णाबाट मुक्ति पाउनको पहिलो उपाय आत्मचिन्तन हो। मौनता, ध्यान र आत्मसमीक्षा मार्फत व्यक्ति आफ्नो भित्री स्वरलाई सुन्न सक्छ र वास्तविक आवश्यकताको र कृत्रिम तृष्णाको भेद गर्न सक्षम हुन्छ। यसले चेतनालाई शुद्ध बनाउँछ र मानसिक स्थायित्व बढाउँछ। दोस्रो उपाय विवेकशील उपभोग हो। गीता भन्छ—“योगमा स्थित भएर खाऊ, पिउ, रमाऊ।” यहाँ खाने, लाउने वा रमाउने कुरा निषेध होइन; तर सीमित, विवेकपूर्ण उपभोगले तृष्णाको चक्र नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्छ।

तेस्रो उपाय करुणा र सेवा हो। जब व्यक्ति अरूको पीडामा सहभागी हुन्छ, उसको आत्मकेन्द्रित तृष्णा घट्छ र लोभ पग्लिन्छ। चौथो उपाय शिक्षा र मूल्यको विकास हो। विद्यालय र सामाजिक संरचनामा सौन्दर्य र सफलता अनुहार वा सम्पत्ति भन्दा विचार, आचरण र करुणामा आधारित हुनुपर्छ।

तृष्णा–मुक्त जीवनले आन्तरिक शान्ति, विवेक र करुणा, र आत्मसाक्षात्कार प्रदान गर्छ। मानिस संसारलाई त्याग्दैन, तर विवेकसहित प्रेम गर्छ। व्यावहारिक अभ्यास जस्तै ध्यान–योग, सरल जीवन, सामाजिक अभियान, र आदर्श व्यक्तित्व अध्ययनले जीवनलाई सशक्त, सन्तुलित र अर्थपूर्ण बनाउँछ। यही अभ्यासले चेतनामा जागरण ल्याउँछ र तृष्णाबाट स्वतन्त्र जीवन सम्भव बनाउँछ।

चेतनाको जागरणयात्रा कुनै पलायन होइन; यो यथार्थलाई विवेकसहित स्वीकार गर्ने कला हो। जब मानिसले वासनाको ज्वालामाथि आत्मचेतनाको दीप प्रज्वलित गर्छ, तब ऊ मुक्त हुन्छ। त्यही अवस्था जीवनको सर्वोच्च उपलब्धि हो—जहाँ असन्तोषको अन्धकार हट्छ, र आत्मदृष्टिको उज्यालो फैलिन्छ।

इच्छारहित जीवनले व्यक्तिमा धैर्य, स्थिरता र विवेक पैदा गर्छ। जब मानिस आफ्नो चाहनामा बाँधिँदैन, उसले भावनात्मक प्रतिक्रियामा होइन, विवेकी निर्णयमा केन्द्रित रहन सक्छ। जीवनका विविध परिस्थितिहरू—सफलता, असफलता, प्रशंसा वा आलोचना—उसलाई विचलित गर्न सक्दैनन्। यस्तो अवस्था मानसिक स्वतन्त्रताको परिचायक हो। यसले केवल व्यक्तिगत सुख–शान्ति मात्र होइन, समाजसँगको सम्बन्धलाई पनि सकारात्मक रूप दिन्छ। जब व्यक्ति स्वार्थरहित रूपमा सामाजिक कार्यमा संलग्न हुन्छ, तब समाजमा न्याय, समानता र करुणाको वातावरण निर्माण हुन्छ।

समग्रमा, इच्छारहित जीवन चेतनाको उज्यालो हो, जसले मानिसलाई आन्तरिक शान्ति, सामाजिक उत्तरदायित्व र दार्शनिक विवेकसँग जोड्दछ। यो केवल आध्यात्मिक अभ्यास मात्र होइन, दैनिक जीवन र व्यवहारमा पनि लागू हुने जीवनदर्शन हो। जहाँ इच्छारहित चेतना प्रकट हुन्छ, त्यहाँ व्यक्ति केवल आफूका लागि होइन, सम्पूर्ण मानवताको हितका लागि कर्म गर्न सक्षम हुन्छ। त्यसैले, इच्छारहित जीवनको मार्ग अपनाउनु केवल आत्म–साक्षात्कार होइन, तर समाज र राष्ट्रको उज्यालो भविष्य सुनिश्चित गर्ने आधार पनि हो। तृष्णा मानिसलाई असन्तोषको दलदलमा तान्छ, तर मुक्ति सम्भव छ। पूर्वीय वा पश्चिमी दुवै चिन्तनले एउटै सन्देश दिन्छन्—साँचो आनन्द बाहिरी तृष्णामा होइन, आन्तरिक जागरणमा छ।

( उप्रेती नेपाल सरकारका उपसचिव हुन् ।)